Ik veroorloof me twee aanvullingen op dit moment; het zou de moeite waard zijn de parallellen tussen Mozes en Mohammad te onderzoeken op het gebied van gezag en antiautoritaire grondhouding. Verder wijs ik op de hedendaagse diepgaande problematiek die zich voordoet bij theocratische ideologieën en hun leiders en de al snel opengaande valkuilen van onverdraagzaamheid en fanatisme. De oude problematiek van de verhouding tussen staat en religie, die wij in het westen voorlopig hebben opgelost met de scheiding van deze twee machten.
Verder wijst Buber naar aanleiding van de opstanden van het volk tegen Mozes op een zeer menselijke verschijnsel: als er succes is is er geen probleem, bij tegenslag twijfelt het volk al snel aan zijn leider en successievelijk ook aan God. Men identificeert God met succes.
Het valt Buber op en ik benadruk het nog eens met eigen woorden, dat in deze grotendeels uit overleveringen later samengestelde verhalen, toch een groot werkelijkheidskarakter spreekt en dat met name de figuur van Mozes niet alleen als groot leider, maar ook als met volk en God worstelende mens geloofwaardig overeind blijft.

We volgen het verhaal via de slag met Amalek en de typisch Buberiaanse beschrijving van de krachten van de door Mozes omhooggehouden staf (…de gebiedende zielssubstantie, die in de staf opgaat, stroomt ook vanuit de verte in de harten binnen ….) naar het bezoek van Jethro (Jitro), Mozes' schoonvader.

Het valt dan op, hoe ook Buber hier - in zijn analyse van de ontmoeten tussen Israelieten en de vertegenwoordiger van een andere semitische woestijnstam - net als Freud de vulkaangod introduceert. Hij wijst ook op de betekenis van Elohim in Ex. 18, 11 als meervoud: goden. Jethro prijst Adonai als verheven boven de Elohim, de andere goden; in het volgende vers wordt er een offer aan Elohim gebracht, volgens Buber een uitzondering op de schriftgewoonte het offer als aan JHWH gewijd te beschrijven. Buber ziet Mozes als de man die ervaring had opgedaan met de door meerdere Semitische stammen reeds vereerde en ervaren godheden - onder andere de vulkaan- en berggod. Aan hem is door die ervaringen heen de ware gestalte en de naam van JHWH geopenbaard. In de ontmoeting tussen schoonvader en schoonzoon vindt dan een diplomatiek en interreligieus en misschien wel politiek aftasten plaats. Het offer (Ex. 18, 12) werd door Mozes en Jethro gebracht aan Elohim en dat sloot zowel de vulkanische woestijngodheden van de stam van Midian in als de zeer verbijzonderde "woestijngod", die zich met een nieuwe naam aan Mozes onthuld had; wat er niet in een meervoud ligt opgesloten.

Wat Freud en Buber beiden steeds beweren is, dat de joodse godsdienst een versmelting is van een bijzondere openbaring aan Mozes en de woestijn- of vulkaangodheid van semitische stammen die met Israel zijn samengegaan of daarin opgegaan.
Freud ziet het bijzondere van Mozes grondidee als een Egyptische inbreng; dat doet Buber voorzover ik gelezen heb juist niet, het bijzondere van de openbaring aan Mozes is juist dat hij, gevlucht uit Egypte juist weer de oude nomadische traditie terugvond en temidden daarvan zijn godsidee- en ervaring had.
Freud ziet Mozes' grondidee dan overwoekerd worden door de vulkanische godheid, waarna veel later de Mozaïsche idee weer opduikt. Buber pelt de later aangekoekte teksten af tot de puur mozaïsche kern. Hij blijft daardoor dichter bij de oorspronkelijke ervaringen van Mozes en Israël. Freud is psycholoog en antropoloog, Buber is een godservarings-historicus.
In ieder geval is de figuur van Mozes een kristallisatiepunt, waaromheen een diepgaand historisch proces plaatsvond van volksvorming en godsbewustwording, een proces dat misschien wel eeuwen geduurd heeft. In de bijbelse beschrijving van de samenkomst van Mozes en Jethro is een deeltje van dit proces samengebald.

Israël is bij de Sinai aangeland en de eerste cyclus - van de roeping van Mozes bij de doornstruik tot de aanlanding bij de berg - is volbracht.
Nu krijgt de rol van Mozes als middelaar bij de sluiting van het verbond tussen de Ene en het volk pas goed gestalte. De eerste stappen worden gezet naar sluiting van dat verbond met wat Buber noemt de adelaarsspreuk (Ex. 19, 4-6), die hij toch als voorkomend uit een oude kern beschouwt. En mooi is dan hoe hij het beeld van de adelaar in zijn oude betekenis reconstrueert en in verband brengt met de strofen uit het lied van Mozes in Deut. 32, 11.

Ook de begrippen "verbond" en "koning" licht Buber door en hij komt dan tot een onderscheid: aan de ene kant is er de heerschappij G-ds die vrije mensen als gelijken aanvaarden en die als geest van rechtvaardigheid door alle maatschappelijke geledingen te ervaren is; aan de andere kant is de later tot "kosmokrator" verwaterde godheid.
Ik denk dat ik Bubers woorden goed begrijp als ik zeg, dat hij het in Ex. 6 genoemde "koninkrijk van priesters" (mamlechet kohanim) en het "heilig volk" niet duidt als een theocratie, waarin priesters de macht voeren over het volk, - G'd beware ons voor deze variant - maar als een volk waarin ieder op zich en als volk is toegewijd om geïnspireerd te worden door de aanvaarde G'd en zijn kracht en rechtvaardigheid. Wat dit in de praktijk inhoudt - heilig te zijn - daarover kan men lang twisten, Buber is daar ook niet duidelijk in. Wel laat hij duidelijk merken met zoveel woorden, dat die oorspronkelijke heiligheid, die zo concreet als dagelijkse concrete ervaring en praxis door het volk beleefd wordt, is verwaterd , verloren, en eigenlijk alleen bewaard is gebleven in deze teksten voor de goede verstaander.
Ook memoreert hij dat deze heilige kracht een demonische kant heeft. Ik denk dat de geschiedenis hiervan vele voorbeelden te zien heeft gegeven en nog toont. Het lijkt een energie te zijn die ten goede en ten kwade kan keren en of de ontvanger goed is afgestemd en de "heiligheid" in de goede baan kan leiden lijkt bepalend te zijn. Mozes lijkt in dit geval een supreme goede afgestemdheid te hebben gehad.

het verbond
Het in het verbondsverhaal optredend optisch en akoestisch geweld op de berg (Ex. 19, 16) vind Buber niet erg waarschijnlijk en eigenlijk eerder belemmerend dan helpend om tot de kern van de gebeurtenissen door te dringen. Hij denkt een medestander te hebben gevonden in Elia, die zich terugtrekkend voor de woelingen in Israel een schuilplaats vindt in een grot op diezelfde berg. Tot Elia spreekt De Ene niet met donder en bliksem maar vanuit een "damama daka", wat Buber vertaalt als een "verheven zwijgen", meer letterlijk een "dun gefluister".

Veel authentieker komt het verhaal van de verbondssluiting zelf met de bijbehorende maaltijd over. Buber deelt dit gebeuren in in 7 stadia: 1. Mozes bouwt het altaar met de 12 stenen en confirmeert ritueel daarmee als het ware de vereniging van een menigte aan losse groepen tot het volk Israel; Buber vermoedt hier de ordenende hand van Mozes in de verdeling in precies die aan ons bekende 12 stammen. Wellicht is de naam Isra-el - door Buber hier vertaald als G'd heerst - wel uit deze tijd en bij die gelegenheid ontstaan, misschien organisch uit een strijdroep of wachtwoord uitmondend in deze samensmedende formulering.
Stadium 2. Mozes stuurt de jongelingen - wie weet de voorlopers van de Levieten - om offers te brengen. Stadium 3. Mozes sprenkelt offerbloed op het altaar voor JHWH . Stadium 3. Hij leest het "Boek", wsch. oorspronkelijk een mondelinge boodschap, aan het volk voor. Stadium 4. Hij sprenkelt de rest van het bloed op het volk onder het uitspreken van een sacramentele vebondsluitende woorden. Stadium 6. Mozes, Aharon en de 70 oudsten bestijgen de berg en - stadium 7 - nuttigen de heilige maaltijd.
Daar hebben zij de ervaring "de God van Israel" te zien. Buber wijst op de schijnbare tegenspraak met Ex. 33, 20, waarin de aanschouwing Gods niet levend kan plaatsvinden.
Omstandig probeert Buber door te dringen tot de werkelijke ervaring van de zeventig; hij oppert dat hier niet De Ene werkelijk gezien is maar wel een overweldigende uitstraling, die met de goddelijke presentie gelijkgesteld en als zodanig ervaren werd. Die ervaring is begrijpelijk als we beseffen door welke diepingrijpende ervaringen het volk is heen gegeaan. En zonder twijfel is die de ervaring van straling ondersteund door de de overweldigende natuur en atmosferische omstandigheden. Het gaat om een mystieke ervaring zonder welke een religie een loos omhulsel blijft.

wordt vervolgd

naar pagina 14