site van Rob Cassuto

1. Joden in Nederlands Indië tot de Tweede Wereldoorlog

ook de Joden komen naar Nederlands Indië

Joden zijn er in Nederlands Indië nooit in groten getale geweest.
In de bloeitijd van de Nederlandse koloniale aanwezigheid, in 1932, waren er zo'n 2000 op 300000 Nederlanders, die er verbleven temidden van de toen 60 miljoen autochtonen.
Een van de eerste Joden was Leendert Miero , die aan het eind van de 18e eeuw op Java soldaat was en daarna een handel is begonnen. In Djakarta is nog steeds zijn graf te zien.
Mogelijk waren er al joden voor de Nederlandse aanwezigheid in Z.O. Azië. Zo waren er wellicht joodse handelaren uit Arabië, Irak of India actief op Sumatra in de late Mideleeuwen. 1a)

Een reiziger uit Jeruzalem, Rabbijn Jacob Saphir (1822-1886), die in de vijftiger jaren van de 19e eeuw op zijn reis om gelden te verzamelen voor de Joodse gemeenschap in Jeruzalem ook Batavia (Jakarta) bezocht, vermeldt in zijn reisverslag een aantal van 20 Joodse families van Nederlandse of Duitse herkomst aldaar.
Naarmate de 19e eeuw vorderde kwamen er allengs meer Joden, voornamelijk voor de handel. Bekend is het verblijf van de journalist Alexander Cohen,de rebel en anarchist, die was uitgeweken naar Indië en een aantal jaren soldaat was in het Nederlandsch-Indisch Leger.

Rond de eeuwwisseling en ook daarna werd er in Nederland uitgebreid reclame gemaakt om dienst te nemen in de koloniale gelederen. Ook veel Joden gaven daar gehoor aan.
Eind 19e eeuw en in de eerste helft van de twintigste eeuw kwamen er meer en meer Joden naar de koloniën. Ze begonnen een handel, namen dienst in het binnenlands bestuur van de kolonie of in het koloniale leger, werden actief in het onderwijs en in medische beroepen, of werden ‘planter' op de zogenaamde ‘ondernemingen' (uitgebreide plantages voor koffie, thee of rubber).
Zo ook mijn beide grootvaders, die exemplarisch zijn voor deze ontwikkeling.
Mijn grootvader Cassuto emigreerde in 1915 als jong jurist naar Indië en werd leraar aan (later directeur van) scholen, die zogenaamde ‘inlanders' opleidde voor administratieve en bestuursfuncties.
Mijn grootvader van moederskant, van Zuiden, nam na zijn officiersopleiding aan de Koninklijke Militaire Academie dienst in het (inmiddels Koninklijke) Nederlandsch Indisch Leger, het KNIL. Dat was al in 1905 of 1906. Hij bracht vele jaren door op verschillende buitenposten van het immense koloniale rijk.

Mijn veronderstelling is dat mijn grootvaders mede gemotiveerd werden door de grotere vrijheid in de koloniën. Er waren daar geen knellende banden van het Joodse milieu en er was minder sprake van grote discriminerende vooroordelen en meer perspectief op carrière.
Romantischer uitgedrukt: het avontuur dat lokte werd minder begrensd door barrières vanuit de Joodse afkomst.

Daarnaast was er nog een zekere trek van Joden uit het Ottomaanse rijk naar Zuidoost-Azië en een aantal kwam terecht op Sumatra en Java. In Surabaya was er zelfs een kleine Sefardische gemeente ontstaan van Joden uit vooral Irak. Ze werden Baghdadi’s genoemd en hadden een bescheiden synagoge, de enige in heel toenmalig Nederlands Indië. Later in dit verhaal zullen we ze weer tegenkomen.

Bij Banda Aceh ligt de joodse begraafplaats Pocut, wat wijst op een joodse aanwezigheid in Aceh. 1b)

In hoeverre was er sprake van Joods leven in die ‘groene gordel van smaragd'?

Genoemde rabbijn Jacob Saphir die in de 19 e eeuw Indië bezocht verzuchtte in zijn verslag, dat de Joden daar nog amper iets deden aan hun religie. Men besneed de zonen niet meer en deed nauwelijks nog aan de Joodse feestdagen. Dat was in de twintigste eeuw nog steeds zo.
Er was in heel Nederlands Indië geen rabbijn. Als men per se een besnijdenis (brit mila) wilde laten uitvoeren moest men de rabbijn van Singapore laten overkomen.
Er was ook geen synagoge, behalve die in Surabaya, waar de paar honderd Baghdadi's nog wel praktiserend Joods leefden.
Er waren Joden in wat grotere aantallen van om en bij de honderd in Batavia, Bandung en Semarang, maar die vormden geen echte religieuze gemeenschap.
Men kan zich afvragen of die aantallen kloppen, want ik vermoed dat vele Joden zich niet als zodanig profileerden. In dat geval is het aantal van die genoemde 2000 Joden in de dertiger jaren aan de lage kant.

Ook mijn grootouders leefden op dezelfde wijze als alle andere Nederlandse ‘kolonialen'.
Ze waren lid van de ‘Sociëteit' (de gezelligheidsvereniging van de Nederlandse gemeenschap, bijgenaamd ‘de Soos'). Ze waren actief in toneelclubs; een overgeleverd krantenknipsel recenseert een succesvolle toneeluitvoering, waarin mijn grootmoeder figureert als gangmaakster.
En een beruchte foto van mijn anders zo ingetogen grootvader Cassuto uit zijn jonge Indische jaren toont hem verkleed als vrouw in het toneelstuk ‘De tante van Charley'; het laat een glimp zien van onbezorgde deelneming aan het gezelligheidsleven.
Ze vierden Kerstmis en Sinterklaas en waren betrokken in allerlei feestelijkheden rond het Koninklijk Huis of goede doelen.
Mijn grootvader van Zuiden is op een reeks foto's van feestelijke bijeenkomsten te zien zittend aan lange en welvoorziene tafels temidden van vele verder anonieme kompanen.

Cassuto's en vrienden met kerstmis, Probolinggo 1923